In de lucht geschreven

IN DE LUCHT GESCHREVEN
De optische telegraaf van Claude Chappe (1763-1805)
Peter Denters
Op 2 maart 1791 konden de inwoners van de Franse stadjes Brulon en Paree in het departement Sarthe zich vergapen aan een vreemd schouwspel: onder leiding van Claude Chappe werd op een plat dak van het Chateau de Brulon een slingeruurwerk geplaatst. Bij deze klok verrees een vier meter hoge stelling, waarin een vierkant houten paneel kon draaien. Dat paneel was aan een kant zwart en aan de andere kant wit geschilderd. Op een huis in Paree, vijftien kilometer verderop, werden zo’n zelfde klok en een verrekijker geplaatst. Korte tijd later arriveerden de gemeentelijke autoriteiten en begonnen de gebroeders Chappes met hun experiment, het overbrengen van een bericht van Brulon naar Paree. De gemeentelijke functionarissen dicteerden René Chappe een bericht, dat hij vervolgens vanuit Brulon naar Paree seinde. Daar gaf Claude de waargenomen seinen door aan Pierre- Francois, die vervolgens het bericht decodeerde en opschreef. Hoewel tot twee keer toe deze toestellen - de voorloper van de Chappe - door wantrouwige burgers werden vernield, werd deze demonstratie op 12 juli 1793 in Parijs, in het bijzijn van vertegenwoordigers van de regering, herhaald. Tussen Menilmontant en St. Martin-du-Tertre, een afstand van 35 kilometer, werden foutloos willekeurig opgegeven berichten overgebracht.
Vlammenbode
Claude Chappe was zeker niet de eerste die op het idee kwam om met optische signalen te communiceren. Al in de oudheid werden vuur- en rooksignalen gebruikt om berichten over grote afstand door te geven. Zo beschreef de Griekse toneelschrijver Aeschylos in 'Agamemnon' hoe de val van de stad Troje door een keten van vuren op hoge bergtoppen naar het Griekse Mykene werd overgebracht. Of deze vlammenbode werkelijk bestaan heeft is twijfelachtig. Los van logistieke problemen - immers, hoe komt een enorme stapel droog hout op een eenzame bergtop? - konden met een dergelijk systeem alleen simpele, van te voren afgesproken berichten wordentekening met onderschrift  overgebracht. Aeneas de Tacticus (4de eeuw v. Chr.) beschreef in zijn boek over strategie een oplossing voor dit probleem. Op de posten stonden grote aarden kruiken van gelijke afmetingen die met water gevuld waren. Onderin zaten gaten van gelijke grootte geboord. Op het water dreef een grote platte kurk met in het midden een verticale steel die was verdeeld in gelijke stukken. Elke sectie bevatte een kort bericht. Wanneer een station een bericht wilde doorgeven werd een fakkel omhoog gestoken en gewacht tot de andere post antwoordde. Op het moment dat de eerste fakkel naar beneden ging werden op beide posten de gaten geopend waardoor de stelen langzaam zakten. Als het luiste bericht de rand van het vat passeerdewerd de fakkel weer geheven en kon de andere post de boodschap aflezen.Het grootste struikelblok voor een werkelijke doorbraak bleef het menselijk gezichtsvermogen. Pas na de uitvinding van de verrekijker werd het mogelijk om met optische signalen over grote afstanden te communiceren. Nog in 1588 gebruikten de Britten vuurbakens om de nadering van de SpaanseArmada aan te kondigen. Vele heuvels in Engeland heten daardoor nu nog Beacon Hill.

Reuzenspin
Claude Chappe werd op 25 december 1763 in het Franse Brulon geboren. Hij volgde eerst een opleiding tot priester, maar toen de Franse Revolutie in 1789 de geestelijken in Frankrijk van hun broodwinning beroofde, trok Claude 2ich terug in zijn geboortestad om er samen met twee van zijn broers, Pierre-Francois en René, te experimenteren met optische telegrafie.
De vinding van Chappe bestaat uit een verticale ladder. Aan deze ladder is een dwarsbalk, de regulateur bevestigd, die aan elk uiteinde voorzien :s van een soort vleugel, de indicateur. Regulateur en indicateur zijn zwart geverfd zodat ze goed afsteken tegen de lucht. De regulateur kan met behulp van koorden en katrollen in vier standen worden gezet, iedere indicateur in zeven. Hierdoor ontstaan 196 (vier x zeven x zeven) mogelijke combinaties, waarvan er in de praktijk slechts 98 gebruikt werden. De bediening van het toestel vond onderaan de ladder plaats. Een telegrafist kon vandaar met een handle, de manipulateur, de hele constructie boven zijn hoofd bewegen. seintoestel Van Aeneas de Tacticus                       Aan de stand van de manipulateur kon hij in een oogopslag de stand zien, waarin de reuzenspin boven zijn hoofd stond.
Een telegraafstation werd door twee telegrafisten bediend. Met behulp van sterke verrekijkers werden de andere stations op vaste tijden geobserveerd. Het missen van een sein of het niet correct overseinen daarvan werd bestraft met forse geldboetes. Alle berichten waren overigens in code; alleen op de eindpunten waren de codeboeken aanwezig waarmee zij ontcijferd konden worden. Geheimhouding was hierdoor verzekerd.
Parijs - Lille
In 1793 bereikte de situatie in Frankrijk een dieptepunt. Lodewijk XVI was onthoofd en er heerste chaos binnen en buiten de grenzen. Juist in dat jaar kreeg Chappe opdracht om een telegraaf-....

...verbinding tussen Parijs en Lille, een afstand van ongeveer 220 kilometer, aan te leggen. In 1793 begon Ignace Chappe met de voorbereidingen. Deze musketier van de telegraaf reisde in de winter meermalen te paard langs slechte, door struikrovers onveilig gemaakte wegen om de juiste plaats voor de telegraafstations te bepalen. Er was maar geld voor vijftien stations. Dat betekende dat slechts per vijftien kilometer een telegraafpost kon komen. Het grootste probleem was dat er niet overal precies op die afstand een geschikt hoog punt te vinden was. Ignace onderzocht ook terrein naast de ideale rechte lijn maar hij kon ook weer niet teveel uitwijken want dat vergrootte de kans op fouten bij het seinen. Het werk aan de lijn Parijs-Lille duurde ruim een jaar. Vanaf april 1794 werden de eerste berichten tussen Parijs en Lille uitgewisseld. De snelheid waarmee de Chappe werkte was inderdaad verbluffend. De afstand van 220 kilometer tussen Parijs naar Lille kon in dertien minuten overbrugd worden, een koerier te paard zou daar minstens twintig uur over doen!
De BV Chappe
Gedurende tientallen jaren zou het net zich verder uitbreiden. Op het hoogtepunt, in 1846, bedroeg de totale lengte van de lijnen ruim 5000 kilometer en bestonden er 535 telegraafstations. De optische telegrafie was intussen bijna een familiebedrijf geworden. In de loop der jaren werden drie van de broers van Claude Chappe op hoge posten benoemd. Toen Claude in 1805 - uit frustratie? - zelfmoord pleegde deerde dit de BV Chappe nauwelijks. In 1840 werd hen het bedrijf uit handen genomen. Voor het eerst in hun geschiedenis konden de Chappes er - terecht - van beschuldigd worden niet loyaal te zijn tegenover het zittende regime. René Chappe weigerde in dat jaar berichten te laten verzenden ten behoeve van de voorlopige regering, die door de Juli-Revolutie aan de macht was gekomen. Hij beriep zich daarbij op de eed van trouw, die hij had gezworen aan koning Karel X. Gelijk met hem werd ook zijn broer Abraham uit zijn functie ontheven. Het tijdperk van de optische telegraaf loopt dan al bijna ten einde. Rond 1850 deed de elektrische telegraaf zijn intrede. In mist en regen Na het uitroepen van de Bataafse Republiek in 1795, komt Nederland steeds meer onder Franse invloed te staan. In 1806 werd ons land een koninkrijk onder bodewijk Napoleon, de broer van Napoleon Bonaparte om in 1810 te worden ingelijfd bij het Keizerrijk Frankrijk. In 1803 was de Chappe- lijn van Parijs naar Lille doorgetrokken naar Brussel. In 1810 kwam er een aftakking naar Antwerpen en Vlissingen. Datzelfde jaar krijgt Abraham Chappe de opdracht om de noordelijke lijn door te trekken tot Amsterdam. Abraham zette eerst op de kaart een geschikte route uit, die hij vervolgens langs reisde. Zijn aantekenboek van die reis is bewaard gebleven. Er staan aantekeningen in over de route, adressen en uitgaven. Abraham beklom in een groot aantal plaatsen de kerktorens om te zien of ze geschikt waren voor het plaatsen van een seintoestel en of zij een goed zicht boden op de andere stations. In Nederland, land van mist en regen konden sommige telegraafstations niet verder dan 10 km uit elkaar staan. Bij helder weer was het echter mogelijk een telegraafpost over te slaan en de kijker te richten op het volgende. De uiteindelijke route liep over: Antwerpen - Merksem - 's-Gravenwezel - Brecht - Hoogstraten - Meerle - Bavel - Dongen - Sprang - Heusden - Veen - Fort Loevestein - Leerdam - Hagestein - Houten - Utrecht - Westbroek - Vreeland - Ouderkerk aan de Amstel en eindigde op de oude Weesperpoort in Amsterdam. Behalve bij het Fort Loevestein en in Amsterdam werd de telegraaf overal op kerktorens geplaatst. De spits daarvan moest op last van de Franse bezetter worden verwijderd. Dat was een ingreep die soms tientallen jaren na het verdwijnen van de Chappe nog zichtbaar was, en zelfs nu nog is het te zien aan de torenspits van de kerk in Sprang.
De laatste chappe
In 1813 werd Napoleon naar Elba verbannen. De Franse troepen verlieten ons land. Het volk koelde zijn woede op alles wat maar Frans was, ook de telegraaftoestellen werden niet ontzien. Wat overbleef werd in 1815 op last van de Nederlandse overheid verwijderd en ergens opgeslagen. Zij zijn daarna spoorloos verdwenen. Slechts één exemplaar ontsnapte aan dit lot. In Sint-Gilles-Waas, een telegraafstation op de lijn Antwerpen-Vlissingen bleef het seintoestel in het gemeentehuis achter en werd in 1893 aan het Stedelijk Museum van Sint- Niklaas geschonken. Daar stond het apparaat jarenlang in de tuin voordat het in een kelder werd opgeslagen. In 1992 is dit exemplaar in het Haagse PTT Museum gerestaureerd. Voor zover bekend is dit het enige - bijna complete - exemplaar van een Chappe ter wereld.
Belgische opstand
Gedurende de Franse tijd heeft Nederland verschillende optische telegrafen gekend. Vanaf 1795 stonden er al primitieve seintoestellen langs de kust. In Frankrijk gebruikte de marine langs de kust een eigen optische telegraaf, uitgevonden door een marineofficier Depillon of Depilon. In 1806 werden deze ook in Nederland geplaatst. In het plaatsje Goedereede was het Franse net aangesloten op het Nederlandse. Hierdoor ontstond een kusttelegraaf, die zich uitstrekte van Texel tot Bayonne. Bij het vertrek van de Fransen in 1815 werd deze kusttelegraaf, samen met de Chappetelegraaf, opgedoekt.

Seinpaal op Scheveningen anno 1799. In gebruik bij de kustwacht.

In 1831 wordt er weer een optische telegraaflijn gebouwd. De aanleiding is de Belgische opstand die leidde tot de afscheiding van België. In 1831 vroeg de regering aar. Antoine Lipkens, de latere stichter van de TU Delft, of het mogelijk was om een snelle verbinding naar de Nederlandse troepen in België te bouwen. Lipkens ontwierp een totaal nieuw seintoestel dat verbluffend eenvoudig te bedienen is. Hij liet vervolgens de lijn in elf dagen bouwen’ Bij goed weer kon een bericht met de telegraaf van Lipkens binnen enkele minuten worden overgebracht. In 1839 sloten Nederland en België vrede en werd de verbinding overbodig geacht.

Een "Lipkens" uit circa 1830 op de Witte Poort te Rotterdam. De bordjes konden in twee standen worden gekanteld.

In Nederland werd daarmee het tijdperk van de optische telegraaf afgesloten. Behalve een paar semaforen in kustplaatsen, die de waterhoogte aangeven, herinnert nu niets meer aan dit letterlijk revolutionaire communicatiemiddel.

Het vignet boven de telegrammen in 1830