Dhr. K. de Groot Dhr. T. van Ooijen
Beste schoewlkraantlèzers,
Ik (Grt) hou van Sprang-Capelle. Ik hou van de Sprangse en van de Capelse praot! M’n moeder komt namelijk ut ‘Capel’; en nao vèrtig jaor praat ze het nog, onvervalst! Ik heb van kends af aan, naast Spijks, ’t Capelse dialect geheurd. ’t Is m’n tweede dialect, zogezêêd.
Een heel apart dialect!
Van de dialecten die op de Gomarus voorkomen, wijkt het dialect van Sprang-Capelle het meest af (zie tabel 2). Dat is geen wonder: het gebied ligt in de verste uithoek, helemaal zuidelijk van de Bergsche Maas. Wijk en Veen en Werkendam is ook wel Brabant, maar als je in Sprang-Capelle bent, voel je (en hoor je) dat je écht in Brabant zit!
In deze aflevering gaat het over Sprang-Capelle, maar eigenlijk bestaat dit dorp uit 3 dorpen: Sprang + ’s Grevelduin-Capelle + Vrijhoeve-Capelle. En we nemen in deze aflevering ook Kaatsheuvel (‘Ketshêûvel’) / Loon op Zand (‘Loewn’) mee; althans de rand ervan, die stijf tegen Sprang-Capelle aan ligt. Samen met nog enkele andere omringende dorpjes vormt Sprang-Capelle een protestants ‘eiland’ temidden van een volkomen Rooms gebied. De grens tussen Rooms en Protestants is in Sprang-Capelle heel scherp te trekken!
(Een interessante vraag is: Is er verschil in dialect tussen het Roomse en Protestantse gebied. Mijn hypothese is: Ja er is verschil, omdat er tussen Roomsen en Protestanten vanouds minder contact was. Ik kan er echter in dit artikel geen antwoord op geven, omdat we geen informatie hebben uit het Roomse gebied.)
Mee die Romse lui hebben ze in Sprang-Capelle niet zoveel op, maar evenmin met de ‘Klaaiboeren’, aldus Amadeüs Tabbers. Dat zijn de mensen uit het kleigebied (de ‘Klaai’) aan de noordkant van de Maas (Wèèk, Aolburg, Mèèuwe) Die ‘Klaaiboere’, daor van d’n overkaant motte nie dinke da ze wè zèèn. Laot ze oons veural nie uitschelde vur ‘Zaandhaoze’!
Hoe schrijf je vreemde (dialect-)klanken?
Hoe schreven we bepaalde klanken ook alweer? Nog even het overzichtje:
Tabel 1. Overzicht van enkele schrijfwijzen.
Schrijfwijze itgesproken als: Voorbeelden:
ôô de oo in oor Grôôt
êû de eu in deur Hêûs, bêûten
êê de ee in eer Bêên
èè de ai in militair Klèèn, lèèrs
Ander uitspraken worden zo veel mogelijk geschreven, als ze gezegd worden: sloewt (= sloot) of biejn (=been)
Hoe klinkt Capels
Laten we eens luisteren naar een echte (protestantse) autochtoon/inboorling, nl. Corné Braspenning:
Mèn wer gevroage of dè k ’n stukske in de schoewlkraant wò schrève, ôver ons praachtige durpke Sprang-Capelle.
Sprang-Capelle beston vroeger, da’s al hjiel lang geleje, ùt drie klène durpkes, Sprang, Vrijhoeve en Capelle. Toen is dè bij mekoare gegaon en is Sprang-Capelle gebore.
Mjirstal wort ur gewoewn Sprang gezeed in plek van Sprang-Capelle, vural dur mêênse die hjier nie vandaon koewme, want zeg nie tiejge Capelse mêênse, dè ze in Sprang woene, want dan zegge ze: Welnent, ik zij gin Sprangse, mèr een echte Capelse. Dè is dus afhankelijk van waor ze erges in Sprang-Capelle woene: Bij de Sprangse kerk in de burt, dè is de oewstkaant van Sprang-Capelle, of aan de westkaant en dan wòn-de dus in Capel. Daor tussenin lêêt ok de Vrijhoeve nog, mer dè zèn wel Capelse mêênse en gin Sprangse. Ik hoop dè ge’ t een bietje kaant volge.
Têgewòòrdig hjeure we ònder Wolluk (Waalwijk) en da hèt volgus mèn nie zo hjiel vêûl vurdele, maor doarôver zèn de mjieninge verdiejld. Ik vèn da we best ôôns èège boewntjes hadde kanne doppe, moar jao, ‘k zij nie allienig, en vêûl denke da ut toch wel bèter is dè we ònder Wolluk valle.
En dan ons taoltje, war joh! ‘k Waar pas op vekaansie in Nunspêêt, en daor zeeje ze da we meej de zachte “g” praote en da we ut hjèèlt ôver ‘ons moeder’ en over ‘ons voader’ han. Ik snapte nie, wè ze daor nou lêûk oan vonne, mar ze lage telkes dubbel as we ut wir es zeeje. Mar dès toch echt Broabants zo‘k zegge en daor zèn we ok trots op!
Nog hiejl wa kender uit Sprang-Capelle leverden een bijdrage: Irma van Dongen en Adriënne Dekkers vulden vurrig jaor nog een lijst met woorden in. En pasgeleje kreeg ik nog wat van Henri van der Schaans en nog wa aander jong. Allemaal bedaankt, war!
Enkele mooie woorden en uitdrukkingen heb ik er uit gepikt:
- Wor zèè-de gewiest? (Waar ben je geweest?)
- k Zurg dekker zij! (Ik zorg dat ik er ben!)
- ’n Straffe wend (Een sterke wind)
- Van wies zèèn die koei? (Van wie zijn die koeien?)
- Van dieje miejs! (Van die man!)
- ‘k Zij muuj! (Ik ben moe!)
- Daor ha-ie gin sjoeger van! (Daar heeft hij geen
verstand van!)
- ‘k Blèèf ’n klèèn wèèltje! (Ik blijf een klein poosje!)
Heel mooi is het bekende gezegde: Bomke groewt, planterke doewd!
Ketsheuvelse praot
Van de Familie Haverhals kreeg ik enkele afleveringen van ‘Ketsheuvelse praot’ uit ’n blaoike ‘Strol Zaand’ genaamd. Enkele stukskes die te maken hebben met ‘tèèd’:
Het woord ‘vaak’ gebruiken we hier nooit; dat duiden we aan met dikkels of verschaaie kjiere. ‘Opeens’ kennen we evenmin, want wij zeggen liever iniejns. Voor het Nederlandse ‘ondertussen’hebben we woorden als tussendeur of tussenbaaie. ‘Bijtijds’ spreken we uit als buttèds. Moeten we iets opnieuw doen, dan doen we zoiets awwir of overnieuwd. Voor ‘regelrecht’ gebruiken we flakaaf. Bij grote haast verrichten we handelingen in de gaauwighèd of meej gang. Veel woorden worden verkleind; zo ook aamperkes (amper) en als men kalm aan doet, heet het stillekesaon.
In een ander aflevering gaat het over de sterke neiging om woorden samen te voegen: daaier (de eieren), taaike (het eitje), dèèrpel (de aardappels), tokske (het hokje), truzzijnemikske (het rozijnenbroodje), zekkem? (ben ik’m?), taauwhout (het oud hout), tèèrpelkiesje (het aardappelkistje), daorighèd (de aardigheid).
“’t Was nog in de tèèd dè tolielaampke op taofel stin, want tillektries was nog nie uitgevonde op de Ketshêûvel. We zon aaier ete, en we mochte kieze weffer aai; ik wo ’n gekokt, duus zette oons moeder taaierdopke op toffel en lin taaierlippeltje d’r neffe. Taaike van mijn was tard gekokt. Oons vaoder kreeg gemènluk van tweej aaier ‘nen omelet. Toen ie thuis kwaam, zittie: ‘daaier zen vuil, gif mijn mer twaander.’ De tweejde kjier was taaierkoekske naor zunne zin.”
Wat valt op?
Net als in Wijk, Aalburg en Veen (zie aflevering 5) wordt het werkwoord ‘zijn’ anders vervoegd: ik zij, gij zijt (of zèèt), hij ies, wij/gullie/hullie zèèn. Uw / jouw word oew. ‘Schaam jij je niet?’, wordt: Schaom-de-gij oe èège nie?
Net als in alle gebieden ten zuid-oosten van Gorinchem eindigen verkleinwoorden op –ke (Jongeske, meske, dingeske, bakske, huske, koeike).
Wat je verder in dit dialect, maar ook in veel andere dialecten, ziet:
- ei wordt vaak aai (bijv: aai, waai, spraai)
- ei wordt ook vaak èè (bijv. èège, mèèdepraot)
- a wordt vaak aa (bijv. vaast, kaant, vekaansie)
- aa wordt vaak èè (bijv. lèèrze, kèèrs)
- oe wordt vaak uu (bijv. gruun, zuuken)
Wat is typisch voor het dialect van Sprang-Capelle e.o.?
- oo wordt oew (bijv: sloewt, oewst, schoewl, Loewn)
- ee wordt iej (bijv: biejn, tiejkenen)
- ee wordt èè (bijv: gemèèn, pèèr, rèkenen)
- ee wordt êû (bijv: vêûl, dêûze)
- eu wordt êû (bijv: stêûnen)
- ui wordt êû (bijv: hêûs, bêûten)
- ij wordt èè!! (bijv: dèèk, blèèven, schrèèven)
Niet alleen de ‘ei’ verandert in èè (dat is in veel andere dialecten ook zo), ook de ‘ij’ veranders in èè! Dus luister maar goed op de Gomarus: als ze op tèèd op schoewl zijn, dan zijn het vast leerlingen uit Sprang-Capelle!
Zoals we al zeeje, wijkt het dialect flink af van vêûl aandere dialecten die op de Gomarus te horen zijn: zie tabel 2.
Tabel 2. Dialect van Sprang-Capelle e.o.; opvallende verschillen met andere dialecten.
Standaard-Nederlands Meeste Capels/Sprangs/‘
Nederlands Gomaru- Ketsheuvels/Loewns
dialecten
Kind keind kend
Winter weinter wenter
Sloot slôôt sloewt
School schôôl schoewl
Been bêên biejn
Veel veul vêûl
Huis huis / hois hêûs
Mens mins miejs
Dijk dijk / daik dèèk
Tijd tijd / taid tèèd
Wat is dat? wa ’s da? wè ’s dè?
Blèèf Capels (of Sprangs of Ketshêûvels) praote !!!!!