Eeuwenoude behuizingen
5.1 Huize Zuidewijn
Een uitzonderlijke plaats neemt "Huize Zuidewijn" in, in de volksmond genoemd "Het Kasteeltje", gelegen aan de Hogevaart. Het oudste gedeelte daarvan, de "Steene Camer", dateert - naar wordt aangenomen - van begin 1400. Het heeft de St. Elisabethsvloed van 1421 doorstaan. Het was in het bezit van de familie Van der Zijdewijn, of: Zidewinde, zoals die naam reeds in de rekeningen van de grafelijkheid van Holland van 1330/1331 voorkwam. De mannelijke leden van dat geslacht waren de ambachtsheren van het ambacht Van der Sijdewinde, dat zich uitstrekte noordwaarts tot half in de Maas, westwaarts tot Nederveen-Capelle, oostwaarts tot Besoyen en zuidwaarts op 200 roeden boven de Herstraat, dus tot ongeveer de Oudestraat, waar nu de Maasroute ligt. In 1432 wordt de heer Dirck van der Merwede, Ridder, Heer van Eethen, Meeuwen, Baardwijk en 's Gravenmoer door Filips van Bourgondië, tevens graaf van Holland, in erfleen beleend met de Ambachtsheerlijkheid "Zijdewinde". Dan komen er moeilijkheden over de erfopvolging, waarna in 1491 de Ambachtsheerlijkheid Zijdewinde, als eindvonnis in een proces door Maria en Maximiliaan van Oostenrijk, als gravin en graaf van Holland, wordt toegewezen aan Daniël van der Merwede, de zoon van Dirck van der Merwede.
Deze Daniël van der Merwede koopt in 1495 "het Huis te Vrijhoeve", de "Steene Camer". Het lijkt dus niet waarschijnlijk, dat dit Huis in de vroegste tijden heeft behoord tot de ambachtsheerlijkheid "Sijdewijn". Volgens overlevering zou een kasteel Suijdewijn in het westen tegen Nederveen-Capelle aan hebben gelegen, doch in de St. Elisabethsvloed van 1421 zijn verwoest.
Na de Van der Sijdewinde's hebben vijf geslachten de ambachtsheerlijkheid en het Huis aan de Hogevaart bezeten:
1. Het geslacht Van der Merwede (1495-1544);
2. Het geslacht Nuyssenborch (1544-1728);
3. Het geslacht van Niel (1728-1756);
4. Het geslacht Montens (1766-1784);
5. Het geslacht de Roy van Zuidewijn (1784-heden).
Merkwaardig is dat het Huis steeds door vererving in de vrouwelijke linie naar een ander geslacht is overgegaan.
Het oudste gedeelte van het Huis is het middenstuk, het voorportaal, met wat daarboven en daarachter ligt, de zogeheten "Steene Camer". Daarop staat ook het torentje. De Nuyssenborch's bouwden er einde 16e eeuw de haaks op het middenstuk staande noordvleugel met zijtrapgevel aan. De rechtervleugel, met huiskapel, eveneens gebouwd door de Nuyssenborch's, dagtekent uit de 17e eeuw. In 1763 is het Huis uitgebreid en verbouwd, waarbij de vensters zijn vergroot en voorzien van ramen met kleine roedenverdeling en luiken. Jhr. A.J.J. de Roy van Zuidewijn bouwde nog een kleine uitbreiding aan de zuid-oostkant van het Huis. Van alle zijden door zwaar en lommerrijk geboomte omgeven steken zijn met donkergroen klimop beklede muren levendig af tegen de geelrood en blauw getinte luiken en deuren. De hoofddeur met kroonlijst op voluutvormige consoles is uit het begin van de 19e eeuw en geeft toegang tot de oude voorhal. De bij het Kasteeltje behorende schuur met paardestallen, deel, hooizolders en koetshuis, eveneens in de kleuren van de ambachtsheerlijkheid geschilderd, completeert dit zo prachtige in het landschap weg schuilende slot .
5.2 Het woonhuis Kerkstraat 6
Dit is enige honderden jaren oud. Gebouwd van baksteen met vlechtingen, een gepleisterde plint, rechte steekankers en smeedijzeren sierankers. Zesruits schuifvensters. In het rechter gedeelte van de voorgevel bevinden zich uitgekraagde baksteen korfbogen en een kelderraampje met korfboog.
5.3 De kortgevelboerderij Hogevaart 71
Dateert uit ca. 1662. Gebouwd in handvorm baksteen. Achterzijde deel gepotdekseld. Geteerd hout. Vier en zesruits vensters. Klampdeur met gedeeld bovenlicht.
5.4 De kortgevelboerderij Raadhuisstraat 135
Lage brede boerderij met jaartalankers 1739 in de voorgevel. Voorgevel grauw geblokt gepleisterd. Zijgevel handvorm baksteen. Semi-klampdeur. Gerestaureerd in het jaar 2000.
5.5 Woonhuis met (vroeger) school, Hoofdstraat 19
Bakstenen woonhuis met voorheen schoolruimte, ondergebracht in het achterhuis. Opschrift tussen de bovenramen: Dorps/School/Huis/1770. IJsselsteen met vlechtingen. Gepleisterde plint. Zesruits schuifvensters. Paneeldeur met bovenlicht. Zadeldak met rode oud-Hollandse pannen.
5.6 Monumentale panden
Van de vele rijke woningen en boerderijen, gebouwd tussen 1850 en 1950 en voorkomende op de gemeentelijke monumentenlijst, halen we hier een aantal panden, gelegen aan de Nieuwevaart, de Wendelnesseweg-Oost, de Hoofdstraat, de Hogevaart, de Kerkstraat en de Van der Duinstraat naar voren:
"De Villa", Nieuwevaart 1-3-5
Dit huis werd gebouwd in opdracht van de heer G. Vermeulen, landbouwer en brouwer te Capelle. Van 1885-1915 was de heer Vermeulen tevens burgemeester van Capelle. De eerste steen werd gelegd op 30 mei 1879; de villa werd betrokken in 1880. Het was en is een zeer luxueus gebouw, met marmeren vloeren, prachtig bewerkte schoorsteenmantels en vensterbanken van beige en zwart marmer. Door alle grote deuren op de benedenverdieping te openen was het mogelijk daarvan één grote (feest)zaal te maken. De bovenverdieping was in dezelfde stijl en om niet te vergeten de immens grote vliering.
Met ingang van 1 april 1915 werd burgemeester Vermeulen op zijn verzoek eervol ontslag verleend (hij was toen 71 jaar). Hij overleed in 1918. Zijn jongste zoon, groente- en fruitkweker, ging het huis bewonen. Na splitsing van het huis in 1921 bewoonden verschillende families tot 1947 het zuidelijk gedeelte. Toen werd het huis verkocht en na voor verschillende doeleinden (landbouwschool, landbouwhuishoudschool, kraamcentrum (opleiding kraamverpleegsters)) in gebruik te zijn geweest werd het in 1992 gekocht door PEBE te Tilburg, die het sindsdien als zakenpand in gebruik heeft.
De Villa Nieuwevaart 16
Villa Fossa Nova. Een herenboerderij, gebouwd in 1905 door de heer A.H. Heymans, die trouwde met mej. J.C.A. Vermeulen, de dochter van de burgemeester (bij het voorgaande pand genoemd). Opgetrokken in machinale baksteen met rode en gele sierbanden (landelijke Engelse stijl). Een tweelaags grote villa met brede middenrisalet en serre aan rechterzijde. Paneeldeur met achtruits bovenlicht in afgeschuind portiek, waarboven een ingeklemd houten balkon. Jukvensters met bovenlicht in kleine roedenverdeling en halve luiken met diabolabeschildering. Samengesteld dak, rode kruispannen.
Het Herenhuis Hoofdstraat 66-68
Neo-Barok. Eclecticisme (= geen vaste bouwstijl, maar uit diverse bouwstijlen kiezend wat het beste lijkt). Machinale bakstenen. Hardstenen plinten en dorpels. T-vensters en schuifvensters met geknikte bovenlichten. Gepleisterde geprofileerde omlijsting en brede kuiven. Vleugeldeur met ornamenten en identieke omlijsting. In kroonlijst opgenomen dakkapel met getoogde T-vensters. Schilddak gedekt met zwart kruispannen. Bewerkte schoorstenen.
Leerlooierij-Opslagruimte, Hoofdstraat 70
Gebouwd ca. 1880. Handvorm bakstenen met rechte steenankers. Scharnierende houten opbouw en droogluiken. Rondboogvensters en halfronde ijzeren ramen. Zadeldak gedekt met zwarte oudhollandse pannen. Houten makelaar. Gerestaureerd in het jaar 2000.
Het Herenhuis, Wendelnesseweg-Oost 106
Het is een tweelaags herenhuis van vijf traveeën met koetshuis aan de rechterzijde. Het is gebouwd van baksteen in 1866, met een hardstenen stoep, plint en dorpels. Op het koetshuis bevond zich het jaartal. Het heeft acht- en zesruitsvensters met ronde schouders en geprofileerde stucomlijsting, evenals de vleugeldeur met bovenraam met kuif en levensboom. Schilddak met zwarte oudhollandse pannen, evenals het koetshuis.
Aan de Hogevaart bevinden zich de villa's Hogevaart 82, 84, 86/88, 90/92 en 94/96, destijds gebouwd voor directieleden en anderen van de bouwmaterialenhandel Fa. Oerlemans, waarvan de bedrijfsgebouwen zijn gelegen aan de Winterdijk te Labbegat.
Villa "Welgelegen", Hogevaart 82
Gebouwd ca. 1908. Grote tweelaagse villa met aan achterzijde serre. Wit gepleisterd, bakstenen plint en sierbanden met houten betimmering.
Villa "Sonnevanck", Hogevaart 84
Gebouwd ca. 1938-1939. Op de plaats waar vroeger een hooipers stond. Grote tweelaagse villa met links een markante hoge smalle schoorsteen en rechts een uitbouw met serre en loggia. Erkerraam met afgeschuinde zijden, koperen daken, luiken, vensters met loodstrippen. Schilddak met grijze verbeterde Hollandse pannen. Dakkapel onder lessenaardak. Slakvormige nokvorsten.
Villa, Hogevaart 86-88
Gebouwd ca. 1890. Eénlaagse kleine villa met vijf traveeën. Kroonlijst met cirkels, geaccentueerde hoek- en deurpartij.
Villa, Hogevaart 90-92
Gebouwd ca. 1890. Kleine éénlaagse villa met vijf traveeën met bewerkte centrale dakkapel, geaccentueerde hoeken en deurpartij. Lichtgroen geschilderd. Gepleisterde plint. Getoogde schuifvensters met geornamen-teerde bovenzijde, bloemmotieven met kuif. Vleugeldeur met smeedijzeren sierroosters.
Villa "Casa Blanca", Hogevaart 94-96
Gebouwd 1911. Samengestelde eenlaagse villa. Machinale baksteen, witgepleisterd. Groen geglazuurde sierbanden. Groot erkerraam. Schuifvensters met bovenlicht in kleine roedenverdeling, kunststeen lateien met sierrand. Vleugeldeur met gesneden decoratie, jaartal.
Ook in Sprang aan de Kerkstraat en de Van der Duinstraat bevinden zich nog vele karakteristieke woningen uit de 19e eeuw. De volgende woningen gelden als voorbeeld daarvan.
Kerkstraat 8-10
Gebouwd ca. 1900. Schilddak met zwarte oudhollandse pannen. Lijstgevel met in- en uitgezwenkte zijden. Kroonlijst met velden. Acht- en zesruits schuifvensters. Bewerkte vleugeldeur net sieromlijsting.
Kerkstraat 75-77
Huis van het Langstraatse dorpstype met topgevel, bekroond door trappen en toppilaster. Gebouwd ca. 1900. IJsselsteen met vlechtingen. Gepleisterse plint. Halfvenster in zijgevel. Zesruitsvensters met luiken. Vleugeldeur met gesneden bovenlicht en sieromlijsting met kroon. Lijst op voluutvormige consoles. Zadeldak met zwarte oudhollandse pannen.
Kerkstraat 147
Kortgevelboerderij van 1825. IJsselsteen met vlechtingen, gepleisterde plint. Rechte steekankers. Schuifvensters. Halfvenster in zijgevel. Paneeldeur. Zadeldak. Grijze oudhollandse pannen. Tuitgevel met troppen. Gevelsteen boven deur : M.P. Schaaf 5-6-1825.
Van der Duinstraat 10
Woonhuis/boerderij van het Langstraatse dwarsdeeltype met topgevel. IJsselsteen met vlechtingen. Muuranker : P.V.D.L. 1821 (P. van der Linde). Zesruits schuifvensters. Half raam in zijgevels. Vernieuwde paneeldeur.
Van der Duinstraat 37
Kortgevelboerderij/woonhuis ca. 1870. Witgeschilderd handvorm baksteen. Vier- en zesruits schuifvensters. Kussen/paneeldeur met pilaster omlijsting. Wolfdak met rode oudhollandse pannen. Lijstgevel met ingezwenkte zijden.
Van der Duinstraat 57
Kortgevelboerderij/woonhuis van het Langstraatse type. Handvorm rood-bruine baksteen. Rechte steekankers. Vernieuwde twintigruits schuifvensters. Half tienruitsvenster in zijgevel. Vernieuwde paneeldeur met gedeeld bovenlicht. Grote korfboogpoort aan achterzijde. Schuur en stal met eikenhouten gebint. Gevelsteen boven voordeur : A.H.H. (Haverhals) 18-8-1864.