6. Boerderijen
Sprang-Capelle bezit vele gave boerderijen vanaf de 17e eeuw. Vrijwel allemaal zijn dit kortgevelboerderijen. Daarbij staat de woning met de voorgevel aan de wegzijde en daarachter de schuur met stallen. De grotere boerderijen zijn vaak uitgebreid met een dwarspand. Deze kortgevel boerderijen lijken voort te komen uit de dicht op één geplaatste bouwwijzen.
Daarnaast komt ook, doch slechts weinig in getal, de langgevelboerderij voor, waarbij de zijkant van de woning en de daarmee verbonden schuur langs de weg zijn gelegen.
Twee typen, die overheersen, zijn de vanaf de achttiende eeuw daterende grote boerderijen met tuitgevel of toppilaster zoals het Rijksmonument Hogevaart 77, en het evenoude type, waarbij de voorzijde van de rieten kap is afgewerkt met een wolfdak. Dit laatste type is onder te verdelen in het hoge brede type, bijvoorbeeld Waspiksedijk 37, en het lage brede type. Van dit laatste type zijn er veel te vinden aan de Van der Duinstraat, bijvoorbeeld de nummers 28, 32 en 66.
Ook andere typen boerderijen, bijvoorbeeld dat van de lijstgevel met schuine ingezwenkte of in- en uitgezwenke zijden is veel gebouwd tussen 1840 en 1910. Aan het einde van de 19e eeuw zijn er boerderijen gebouwd, waarbij het woonhuis los stond van de er achter gelegen stallen, bijvoorbeeld Heistraat 67 van ca. 1890.
Deze en andere prachtige boerderijen zijn gelukkig nog steeds te vinden langs de Kerkstraat, de Van der Duinstraat, de Raadhuisstraat, de Julianalaan, de Hogevaart, de Heistraat en de Nieuwevaart.
7. De vorming van woonkernen
Hierboven is reeds vermeld, dat ver over de helft van de 20e eeuw de bouw van woningen, boerderijen, bedrijven en winkels vrijwel uitsluitend plaats vond aan het lint van Sprang t/m Capelle, de Hogevaart en de Nieuwevaart.
In de vijftiger en zestiger jaren van de 20e eeuw werden bestemmingsplannen ontworpen en door de Raad vastgesteld om te komen tot woonkernen. Voor Capelle viel de keuze op het gebied, gelegen aan de westzijde van de Nieuwevaart tussen de voormalige spoorlijn en de Poolsestraat. Voor aansluiting van een woonkern aan het dorp Capelle zouden als gevolg van de veenachtige gronden aldaar, bouwpalen geheid hebben moeten worden, hetgeen een belemmering was voor sociale bouw tegen de door de Regering geëiste kubieke meterprijs per woning. Voor de bouw van een woonkern in Vrijhoeve-Capelle, viel de keus op de gronden ten zuiden van de Raadhuisstraat vanaf de Irenestraat tot de Loonsestraat. De plaats voor woonkernen in Sprang lag voor de hand, nl. de gebieden ten noorden en ten zuiden van de Kerkstraat vanaf de N.H. Kerk tot ongeveer ter hoogte van de Molenstraat, later genoemd Sprang-Noord en Sprang-Zuid. In die nieuwe kernen vond de woningbouw vanaf de zestiger jaren van de vorige eeuw plaats, zowel de particuliere- als de sociale bouw.
Die bouw werd in overleg met het gemeentebestuur gerealiseerd door de Woningbouwstichting Sprang-Capelle, die in 1947 tot stand kwam door de fusie van de Woningbouwstichting Sprang en de Woningbouwvereniging 's-Grevelduin-Capelle, die kort na de totstandkoming van de Woningwet 1901 werden opgericht. Aan de Korte Nieuwstraat staat het enige echte rijtje vooroorlogse woningen, nl. de nummers 13-31, gebouwd in 1919 door de Woningbouwvereniging 's-Grevelduin-Capelle.
Toen de hierboven genoemde nieuwe woonkernen waren volgebouwd vond de woningbouw verder plaats in de in de zeventiger jaren nieuw vastgestelde bestemmingsplannen Elzenerven I en II (ten noorden van de Raadhuisstraat tot de Oudestraat en tussen de Julianalaan en de Bernhardstraat), en in een verdere uitbreiding van de kern Sprang-Noord in westelijke richting.
Na de Tweede Wereldoorlog was de woningbouw in ons land per gemeente gecontingeerd in verband met de schaarste aan bouwmaterialen ten behoeve van de wederopbouw van ons land als gevolg van de Tweede Wereldoorlog en de Watersnoodramp van 1 februari 1953. Ik herinner me nog zeer goed dat het in de zestiger jaren voorkwam dat er per jaar 4, 6 woningen en dergelijke geringe jaarlijkse contingenten woningen aan Sprang-Capelle werden toegedeeld. Vanwege de grote terugslag hiervan voor de opheffing van de grote woningnood, veroorzaakte dit grote ergernis en teleurstelling, zowel bij het gemeentebestuur als bij de bevolking ten opzichte van de provinciale- en landelijke overheid. Dit werd dan ook aan die provinciale- en landelijke overheden in krasse bewoordingen ter kennis gebracht. De woningnood was in die tijd zeer hoog. Per 1 jan. 1960 waren enkele honderden woningzoekenden geregistreerd. Voor de op grond van de Woonruimtewet 1947 ingestelde woonruimte-commissie was het dan ook zeer moeilijk enigszins aan de zeer grote behoefte aan woningen tegemoet te komen. Heel erg was dat voor de jonge mensen, voor wie het betekende nog enige jaren langer wachten om in die tijd te kunnen trouwen.
In de nieuwe woonkernen zijn zeer aantrekkelijke woningen gebouwd, zowel in de particuliere- als in de sociale sector, met veel groen, waardoor Sprang-Capelle zich - ook voor velen van buiten Sprang-Capelle - tot een in de smaak vallende woongemeente heeft ontwikkeld. Het aantal inwoners is daardoor tot ruim boven 10.000 gestegen.
7.1. "Inbreiding" van nieuwbouw in "het lint"
Vooral in de laatste 20 jaren zijn de nog open bouwplaatsen in "het lint" door smaakvolle particuliere bouw opgevuld. Daarbij komt nog, dat zeer vele oude of oudere aan "het lint" gelegen woningen zijn verbouwd en vernieuwd, waardoor "het lint", vergeleken met 25 jaar geleden, een ander gezicht heeft gekregen.
De grote veelzijdigheid in gevels geeft "het lint" dan ook een prettig aanzien, in tegenstelling tot de eentonigheid die men elders in straten met rijen van dezelfde woningen kan aantreffen.
Iedere vreemdeling, die Sprang-Capelle bezoekt, valt het op, dat de huizen en andere panden niet evenwijdig aan "het lint" staan, maar dat de voorgevels schuin langs de weg zijn gebouwd.
Vanzelfsprekend komt dan de vraag waarom dit is gedaan. Het antwoord is dat de noord-zuid lopende kavels bouwterrein, die dateren uit de tijd van de turfstekerij (1400-1650) ergs smal zijn en "het lint" schuin door de kavels loopt. De kavels zijn zo smal, dat wanneer de huizen met de voorgevel evenwijdig aan de weg zouden worden gebouwd, de achterkant van het huis noodzakelijkerwijze op de kavel van de buurman zou komen. Dat moest worden voorkomen! De Provinciale Planologische Dienst vond dit verschijnsel uit historisch oogpunt zo belangrijk, dat dit ook bij nieuwbouw diende te worden in acht genomen. Zo werd zulks in het bestemmingsplan voor "het lint" voorgeschreven.
8. Het voorzieningenniveau
Vanaf 1960 is het aantal voorzieningen, dat voor een goed leef- en woonklimaat onontbeerlijk is, in Sprang-Capelle zeer sterk gestegen.
8.1 Winkelbestand en bedrijven
Vóór 1950 kwamen er te dezer plaatse nog maar weinig oorspronkelijk als winkel gebouwde en ingerichte panden voor. Dat was wel het geval met bakkers- en slagerswinkels en enkele manufacturenzaken, maar we zagen toen ook kruidenierswinkels, die ondergebracht waren in een daartoe aangepaste huiskamer van de woning.
Dit gold bijvoorbeeld voor de vele schoenmakers, die rond 1900 in Sprang-Capelle in voornamelijk de vele kleinere arbeiderswoningen waren gevestigd. Dat waren in
Capelle 101 bedrijven met 185 werknemers;
Vrijhoeve-Capelle: 3 bedrijven met 18 werknemers;
Sprang: 27 bedrijven met 192 werknemers
De werknemers waren meestal behalve de man des huizes, zijn vrouw en één of meer kinderen, terwijl de werkplaats was ondergebracht in de huiskamer, de keuken of een schuurtje. Deze één of tweemans bedrijven verdwenen geleidelijk aan. Omstreeks 1950 waren er nog vijf werkelijke schoenfabrieken die inmiddels ook alle zijn verdwenen.
Geleidelijk ging de middenstand over goed geoutilleerde winkels beschikken, zodat er thans een zeer behoorlijk winkelapparaat is met bovendien nog twee supermarkten. De oprichting van een woon-winkelcentrum in de periode 1989-1992 zowel op het Raadhuisplein-noord als op het Raadhuisplein-zuid heeft daartoe aanmerkelijk bijgedragen. Voor bovenkleding is men echter voornamelijk aangewezen op de kledingmagazijnen in Waalwijk en de omliggende grote steden.
Daarnaast zijn er vanaf 1960, zowel in Capelle als in Sprang bedrijfsterreinen aangelegd, waarop belangrijke industrieën zijn gevestigd, die voor de werkgelegenheid van groot belang zijn.
Vele inwoners van Sprang-Capelle werken in Waalwijk en Kaatsheuvel.
8.2 Gezondheidszorg
In Sprang-Capelle zijn 4 artsen, 2 vroedvrouwen, 2 tandartsen en twee fysiotherapeutische centra gevestigd, bij wie de eerste lijns gezondheidszorg in goede handen is. Een dierenarts is eveneens ter plaatse gevestigd, evenals een logopediste. Ook is een gebouw van de Thebe Woon- en Zorgservice Coöperatie U.A., gevestigd te Tilburg, aanwezig, die een pakket van diensten en dienstverlening op het gebied van geboorte en ouderschap, gezonde levensstijl en (woon-)comfort, en ziekte en handicap verzorgt. Een uitgebreide voortzetting van de vroegere kruisverenigingen om het wat duidelijker te maken. Daarnaast zijn er ook een EHBO-vereniging, alsmede afdelingen van het Nederlandse Rode Kruis en de Nederlandse Patiëntenvereniging. Voor ziekenhuizen is men aangewezen op de ziekenhuizen te Waalwijk, Tilburg en 's-Hertogenbosch.
8.3 Onderwijs
Voor het basisonderwijs kunnen de kinderen terecht op 3 Protestants-Christelijke scholen, 1 Rooms Katholieke school en 2 Openbare scholen. Tevens zijn er voor elke richting kleuterscholen aanwezig. Voor het voortgezet onderwijs zijn er scholen voor Mavo, Havo en Atheneum, alsmede v.b.o. in de zeer nabije gemeente Waalwijk, evenals een muziekschool en een educatief centrum voor volwasseneneducatie. Drie peuterspeelzalen en een kinderdagverblijf staan eveneens ter beschikking.
8.4 Religie
Sprang-Capelle is een overwegend Protestants Christelijke gemeente. Aanwezig zijn twee Nederlands Hervormde Kerken, één in Sprang en één in Capelle, één Gereformeerde Kerk nabij het "Bruggeske", één Kerk van de Gereformeerde Gemeente aan de Julianalaan en één Kerk van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en Amerika aan de Korte Heistraat. Rooms Katholieke ingezetenen kunnen deel uitmaken van de Rooms Katholieke Parochie in Kaatsheuvel dan wel van die in Waspik.
8.5 Verenigingsleven
Een zeer uitgebreid en gevarieerd verenigingsleven op allerlei terreinen biedt alle mogelijkheden daaraan deel te nemen: Zo zijn er vrouwen-, mannen- en jeugdverenigingen uitgaande van de diverse kerken. Maar daarnaast ook de vele verenigingen die uit particulier initiatief zijn ontsproten. Voor ouderen zijn er de Stichting Welzijn Ouderen Sprang-Capelle, met uitgebreide aandachtsgebieden, zoals maaltijdvoorzieningen, ouderenhuisvesting en diverse sociaal-culturele activiteiten, en daarnaast de Protestants Christelijke Ouderenbond (P.C.O.B.), afd. Sprang-Capelle, en diverse instellingen op het gebied van bejaardenzorg.
Vanzelfsprekend vinden we hier ook de vakorganisaties, de ondernemersverenigingen, diverse stichtingen voor buurtwerk en die op het terrein van het maatschappelijk leven, zoals de standsorganisaties.
Op cultureel terrein kan men zijn hart ophalen bij muziek- en zangverenigingen, de toneelverenigingen, de schaakclub en de Heemkundevereniging voor Sprang-Capelle e/o. Ook is er een bibliotheek, waarvan druk gebruik gemaakt wordt.
En wat de sport betreft is er een bont scala van verenigingen: We noemen: badminton-, tafeltennis, judo, biljarten, de gymnastiekvereniging "Pro Patria", de zwemclub, de kynologenvereniging, de L.R. en P.C. "De Margrietruiters", de motorclub, de postduivenverenigingen, de diverse voetbalverenigingen, de tennisclub, de schaatsvereniging "Het Eendennest", de hengelsportvereniging, de zeevisvereniging enz.. Kortom voor "elk wat wils".
8.6 Accommodaties
"Zidewinde"
Voor zang- en muziekverenigingen, opvoering van toneelstukken, feestelijkheden en partijen kon men tot 1960 uitsluitend terecht in de gelagkamers van de cafés en in "het Bondsgebouw" te Sprang. Wellicht
met uitzondering van "het Bondsgebouw" leenden die zich niet daartoe. Zij waren te klein, beschikten niet over voldoende sanitair noch over een verhoogd toneel en bevatten geen kleedgelegenheden. Soms was de toestand onhoudbaar, wanneer - wat ook voorkwam - een toilet zich buiten bevond en de deur daarheen onophoudelijk open en dicht ging. In wintertijd verkleumde men en leed men onder de koude voeten, die het gevolg waren van de steeds binnenstromende koude lucht.
Daarom moest er een andere oplossing komen. Die kwam er met de oprichting van het Cultureel Centrum "Zidewinde", dat uitgegroeid is tot een zalencentrum met grote en kleine zalen voor het verenigingsleven, en met een uitstekende "keuken" voor feestelijkheden en partijen, zodat het op een uitnemende wijze in de behoeften voorziet. Die oprichting - als voorzitter van het Stichtingsbestuur herinner ik me dit nog heel goed - had heel wat voeten in de aarde. Om voor Rijkssubsidie in aanmerking te komen moesten we eerst zelf over f. 70.000,-- beschikken. Om dat bedrag bijeen te brengen zijn heel wat acties, o.a. een geweldige bazar gehouden. Maar eindelijk was het bedrag er. Trouwens ook de cafés zaten niet om het gebouw te springen! En dan de plaats, - juist zo centraal mogelijk - was een onderwerp van discussie. Want Sprang was Sprang en Capelle was Capelle en ieder ijverde voor zijn eigen kern! Maar de opening met een schitterende, drie avonden herhaalde revue, samengesteld door en onder leiding van de toen alom bekende en zeer bekwame heer Piet Borsten uit Kaatsheuvel, met vele jeugdige medewerk(st)ers uit alle kernen der gemeente, deed de tegenstellingen vergeten. En toen men al snel bemerkte welk een schitterende accommodatie men rijker was geworden, was het pleit gewonnen. Verenigingen en particulieren uit de gehele gemeente maakten er, evenals nog steeds het geval is, een ongeëvenaard gebruik van.
Tegelijk met het cultureel centrum is het gemeentelijk zwembad gebouwd. Vele gesprekken heb ik als burgemeester moeten voeren om dit zwembad bij Gedeputeerde Staten "er door" te krijgen. Gedeputeerde Staten vonden eigenlijk dat een kleine gemeente als Sprang-Capelle ( toen + 7.000 zielen), "niet aan een zwembad toe was". Maar het gelukte. Op 10 juni 1966 zijn zowel het Cultureel Centrum, als het zwembad door de Commissaris der Koningin in Noord-Brabant, dr. C.N. Kortmann, officieel geopend. Drie jaar later, op 27 mei 1969, kon van gemeentewege een sporthal aan dit nieuwe sport- en recreatiecentrum toegevoegd worden. Zowel de zaalsporters als de schooljeugd, die ook van de sporthal gebruik ging maken bij afwezigheid toen van een gymnastieklokaal bij diverse scholen, kregen daardoor de beschikking over een uitstekende accommodatie. Het gehele complex kreeg de historische 19e eeuwse naam "Zidewinde", naar de vroegere ambachtsheerlijkheid "Zuidewijn".
In 1969 is het zwembad van verwarming voorzien en in de latere jaren steeds uitgebreid, waardoor het tot een uitstekend geoutilleerd verwarmd zwembad met een grote ligweide is uitgegroeid. Naast het zwembad is later een complex tennisbanen aangelegd, waardoor met recht van een sportcentrum kan worden gesproken.
Dit gehele sport- en recreatiecomplex "Zidewinde", in het centrum van Sprang-Capelle gelegen, geeft een sterke bijdrage aan een prettige aan vele eisen voldoende woonsfeer in Sprang-Capelle.
En last but not least is er voor de watersportliefhebber in Capelle een prachtige jachthaven.
Bejaardencentrum- en bejaardenwoningen
Na de Tweede Wereldoorlog 1940-45 kwam steeds sterker de behoefte aan een Protestants Bejaardencentrum (verzorgingstehuis) met bejaardenwoningen in de Langstraat naar voren.
Het was duidelijk dat een Protestants Verzorgingstehuis voor bejaarden dient te worden gevestigd in de Protestantse gemeente Sprang-Capelle. Bij gebrek aan financiële middelen kwam deze zaak gedurende lange tijd niet van de grond. Moeilijk werd het toen de Hervormde Gemeente van Besoyen door verkoop van gronden voor woningbouw aan de gemeente Waalwijk, de beschikking kreeg over financiële middelen en een Protestants Bejaardentehuis in Besoyen claimde. Inmiddels was de "Stichting Protestants Bejaardencentrum voor Sprang-Capelle en Omstreken" in het leven geroepen, waarin de burgerlijke gemeente Sprang-Capelle, de Hervormde en Gereformeerde Kerken van Sprang-Capelle, 's Gravenmoer en Waspik, alsmede de Christelijk Gereformeerde Kerk van 's Gravenmoer deelnamen. Zo ontstond een felle strijd in welke plaats het Protestants Bejaardencentrum zou worden gevestigd. Het uiteindelijke resultaat is geweest, dat er twee Protestantse Bejaardencentra kwamen, nl. het Protestants interkerkelijk Streekbejaardencentrum "Achter de Hoven", te Sprang, dat op 10 juli 1963 werd geopend en het Protestants Verzorgingstehuis "Samarja" in Besoyen.
Vele bejaarden hebben daar een verzorgde levensavond genoten. Bij "Achter de Hoven" zijn tevens vele bejaardenwoningen gebouwd. Naast het verzorgingshuis in Sprang is enkele jaren later, ook vanwege genoemde interkerkelijke stichting, een bejaardenflat met 36 bejaardenwoningen gebouwd.
Omdat de kamers in het bejaardencentrum in het begin van de jaren zestig moesten voldoen aan de betrekkelijk geringe afmetingen, opgenomen in de wenken en voorschriften van het Ministerie van Volkshuisvesting, bleken de kamers bij het verstrijken der jaren naar modernere opvattingen toch te klein. Daar men aan verbouw, uitbreiding en modernisering toe was is daarom in de jaren 1994/1995 in Vrijhoeve-Capelle een verzorgingshuis gebouwd, nl. Zorgcentrum "Elzenhoven" alsmede een complex bejaardenwoningen. Een prachtig centrum dat weer geheel aan de nieuwste eisen voldoet.
Op de plaats van het gesloopte "Achter de Hoven" bevinden zich thans het flatgebouw "Wieldrecht" met moderne flats, een Steunpunt, "Achter de Hoven genaamd, en bejaardenwoningen. In het Steunpunt kunnen de bejaarden dagelijks koffie en thee drinken, hun verjaardagen en jubilea vieren, biljarten en andere spelletjes doen.
Sprang-Capelle is heden ten dage een ruim 10.000 inwoners tellende, fijne, in trek zijnde woonplaats, waar men in het dorp zelf of zeer nabij over alle hedendaagse voorzieningen kan beschikken, die het wonen zo plezierig en gemakkelijk maken.
M. van Prooijen
Voorzitter Heemkunde Ver.
Sprang-Capelle e/o
Bron: Voor de beschrijving van gevels en omlijstingen van ramen en deuren van panden is gebruik gemaakt van de Cultuurhistorische Inventarisatie Noord-Brabant, gemeente Sprang-Capelle.
Een woord van dank aan:
•Mevr. A.E. Verhagen, Hogevaart 71, voor haar informaties en het doen branden van het vuur in de open haard en het weer even inrichten van de bedstede in haar woning;
•Fam. Hartman, Nieuwevaart 77, voor het maken van foto's van de haardschouw in hun woning.
Op de tafel diverse huishoudelijke voorwerpen uit de tijd van de ouders en grootmoeders van mevr. Verhagen.
Van vóór naar achter en van links naar rechts:
• de boender;
• koperen theepotje;
• koffiemolen (oud, van haar grootmoeder);
• koffiemolen;
• éénpits-oliestelletje;
• vleesmolentje + worsthoorntje;
• bus voor potloodsel;
• grote koffiekan;
• olie-lantaarntje;
• tabaksdoos voor pruimtabak (BZK);
• hoefijzers;
• wasborstel (in rechterhand);
• bruine koffie- of theekan om mee te nemen naar het hooiland (bleef aan de slootkant in het water fris);
• kaasvat;