De Groninger Jood Jakob Levie ondergedoken bij de familie J.C. Vos-Rosenbrand Hoofdstraat 35 in Sprang-Capelle
Jacob Levi(e)
Na mijn oproep aan de leden van de Heemkundevereniging om informatie over Joodse onderduikers en onderduikgevers in Sprang-Capelle, krijg ik een mail van Jacob van de Werken met onder andere de volgende inhoud:
“Toen mijn moeder nog leefde heeft ze vaak verteld over een Joodse onderduiker die bij hen in het gezin opgenomen is geweest. En dat ze in deze periode heel erg bang geweest zijn, temeer daar er op dat moment achter in de boerderij Duitse soldaten ingekwartierd waren. Volgens haar was deze onderduiker verliefd op haar, maar was dat niet wederkerig. Het gaat hier om de familie J.C .(Koos) Vos-Rosenbrand, die met hun kinderen (Johan, Sjaan, Riek en Sip) in de boerderij aan de Hoofdstraat 35 gewoond hebben. Deze boerderij is in januari 1988 afgebrand, later is hierop het kantoor van Vos Capelle gebouwd. De naam van de onderduiker was: Jacob Levi”.
Meer weet Jacob v.d. Werken ook niet, maar hij verwijst mij door naar zijn neef Co Vos en die informeert vervolgens bij zijn oudste zus Sjaan (kinderen van wijlen de heer Johan Vos). Heel concrete informatie bezitten zij ook niet, maar ze hebben in de familie wel een aantal foto’s waar de onderduiker opstaat en een verhaal over het einde van de onderduikperiode.
Fiets en lucifers
De reden waarom men van deze Jacob Levi eigenlijk heel weinig weet, komt ook omdat er geen contacten zijn gebleven na de Tweede Wereldoorlog. Wel kent men het verhaal dat als de oorlog ook boven de rivieren voorbij is, onderduiker Jacob terug is gegaan naar huis, naar ‘Groningen’. En dat hij daarvoor van de familie Vos een fiets ter beschikking krijgt om die lange reis naar het noorden te maken.
Openbaar vervoer over zulke afstanden gaat dan nog niet zo gemakkelijk. Bruggen zijn opgeblazen, wegen kapot, etc. Jacob krijgt ook nog een pak lucifers mee, zodat hij onderweg een sigaretje kan opsteken. Opa en oma Vos kennende, zullen ze hem ook nog wel het een en ander te eten hebben meegegeven. De familie is later wel enigszins verontwaardigd omdat hij nooit meer iets van zich laat horen en……….ook de fiets nooit terugbrengt! Wel is hun ter ore gekomen dat Jacob waarschijnlijk enkele jaren na de oorlog al is overleden.
Granaathuls
Enige tijd na zijn eerste mail krijg ik van Jacob van de Werken nog een berichtje. Hij stuurt een foto van een granaathuls die hij op zolder heeft gevonden. Die huls heeft zijn moeder in 1945 gehad van Jacob Levie (met een e op het eind) met daarop een door hem gegraveerde tekst met versiering:
“Souvenir voor mijne beste vriendin Sjaan Vos
Als blijvende Herinnering aan de prettige omgang in
1944 – 1945 Jacob LEVIE”
Na speuren op internet en vragen naar detailinformatie bij diverse instanties in het noorden van Nederland, kom ik de ware Jakob tegen. En zijn geboorteakte vermeldt, jawel, Jakob met een k en Levie met een e.
Jakob Levie is geboren op 1 november 1906 in Beerta en de zoon van Simon Levie, koopman van beroep, en Marieke Kampion.
Hij trouwt op 21 maart 1938 op 31-jarige leeftijd in Groningen met de 19-jarige Juliane Joosten, uit Groningen. Juliane is geboren op 4 juli 1918 in Lippstadt, Dld. Jakob is dan paardenhandelaar van beroep.
Korte tijd later, wordt op 17 mei 1938 in Beerta hun dochter Marieke geboren.
 |
 |
Anti-Joodse maatregelen
Al vrij snel na deze familiegebeurtenissen neemt de dreiging van de nazi’s toe. In de nacht van 9 op 10 november 1938 treft een golf van terreur de Joodse gemeenschap in Duitsland. Tijdens deze Reichskristallnacht worden honderden synagogen in brand gestoken, duizenden Joodse winkels en bedrijven verwoest en bij Joodse woonhuizen de ruiten ingegooid. Veel Duitse Joden vluchten, onder andere naar Nederland. Om al de Joodse vluchtelingen onderdak te verschaffen wordt in 1939 in opdracht van de Nederlandse overheid Kamp Westerbork gebouwd. Het dient als centraal vluchtelingenkamp voor de opvang van deze Joodse vluchtelingen uit Duitsland.
Als in 1940 de nazilegers Nederland bezetten, worden kort daarna al de eerste anti-Joodse maatregelen uitgevaardigd. De Joden moeten zich laten registreren, gemeenten moeten gespecificeerde opgave doen over de Joodse inwoners en hun woonadressen doorgeven, de Joden moeten een gele ster zichtbaar op hun kleding gaan dragen, Joodse kinderen mogen niet meer naar de openbare scholen. Bovendien zijn vele openbare gelegenheden zoals zwembaden,
sportvelden, bioscopen, theaters voor Joden verboden.
En ook moeten de Joden zich melden om te werken in de werkkampen, zowel in Nederland als ook in Duitsland. Het Duitse beleid is om de Joden te concentreren in een beperkt gebied. Veel Joden die in andere plaatsen woonden, werden verplicht om naar Amsterdam te verhuizen, en dan in het bijzonder naar de Jodenhoek. Dit blijkt een tussenstap naar deportatie.
Vele Joodse inwoners in Nederland en in de Jodenbuurt worden in de periode tussen augustus 1942 en september 1943 aangehouden tijdens razzia’s. De nazi’s verzamelen de Joden en transporteren ze vervolgens naar Kamp Vught of rechtstreeks naar Westerbork. Ongeveer 25.000 Joodse Nederlanders hebben geprobeerd aan deportatie te ontkomen door onder te duiken. De beslissing om wel of niet onder te duiken is moeilijk. Je kunt meestal niet als gezin op één adres terecht.
Vermoord
De Sicherheitsdienst en Nederlandse handlangers controleren streng en jagen op Joden.
Hoe het in deze periode gaat met Jacob Levie en zijn gezin, is niet helemaal duidelijk. Bekend is dat zijn vrouw Juliane en hun dochtertje Marieke beiden naar Westerbork worden gebracht en vanuit Westerbork met de beruchte treintransporten naar Sobibor worden vervoerd.
Daar aangekomen op 7 mei 1943, worden ze diezelfde dag nog in de gaskamers van Sobibor vermoord. Juliane is dan 24 jaar oud en dochter Marieke is dan nog maar 4 jaar! Ook Jacob zijn moeder, Marieke Levie-Kampion is op 20 maart 1943 op 65-jarige leeftijd, in Sobibor vermoord. De vader van Jakob, Simon Levie, is al in 1935 in Beerta overleden. De zus van Jacob, Marianne Levie, is op 23-07-1943 in Sobibor vermoord, 42 jaar oud.
Hoofdstraat Sprang-Capelle
Jakob Levie kiest er blijkbaar voor om zich niet te melden en kan aan de razzia’s ontkomen. En probeert om zo mogelijk een onderduikadres te vinden. Waarom zijn vrouw en kind hier niet in zijn geslaagd? Naar de reden hiervoor kunnen we slechts gissen. Ook hoe en op welk moment hij bij de familie Vos in de Hoofdstraat in Sprang-Capelle terecht komt is onbekend. We kunnen gevoeglijk aannemen dat hun buurman dokter J.B. Verheij hierin een rol heeft. Deze huisarts heeft een actieve rol in het onderbrengen van Joodse onderduikers.
Jakob is 37 jaar als hij als onderduiker naar Sprang-Capelle komt.
De vraag die onbeantwoord blijft is of hij al tijdens zijn onderduikperiode op de hoogte is, dat zijn vrouw en kind en de andere familieleden zijn weggevoerd naar de (vernietigings)kampen. Waarschijnlijk heeft hij pas in 1946 het definitieve bericht ontvangen van het overlijden van zijn vrouw en dochtertje. Gelet op de beschikking van de arrondissementsrechtbank in Groningen van 17 december 1946.
Foto’s
Uit de verhalen van de familie Vos en uit de foto’s lijkt het dat Jakob het hier prima naar zijn zin heeft op zijn Capelse onderduikadres. Hij gaat mee melken met de familie Vos. Hij vermaakt zich met de jongedames en hun vriendinnen. En hij heeft stiekem een oogje op Sjaan, hetgeen ook blijkt uit het afscheidsgeschenk aan haar, de gegraveerde huls.
Tweede huwelijk
Na de bevrijding gaat Jakob terug naar zijn geboortestreek, naar Beerta. Dat de beschikbaar gestelde fiets later niet wordt teruggebracht, vindt de familie Vos niet fijn.
Hij trouwt in november 1947 met een Joodse vrouw: Kaatje Mendels, 42 jaar oud. Kaatje Mendels is geboren op vijf september1905 in Arnhem, dochter van Mozes Mendels en Rosetta de Bruin. Jacob is dan slager van beroep.
Op vijf maart 1955 overlijdt Jakob, op 48-jarige leeftijd, in de gemeente Muntendam ten gevolge van een ongeval. Hij wordt begraven op zeven maart 1955.
Bronnen:
www.sjoa-drenthe.nl
Openarchieven
www.wiewaswie.nl
Stichting Bevrijdingsmuseum Noord Nederland
Co Vos
Sjaan van Burik-Vos
Jacob v.d. Werken
Bruggeske 2022-1; Joodse onderduikers en moedige mensen in Sprang-Capelle; P.A.J. Pruijssers